La tavola del Polcevera, una tavola bronzea
ritrovata in Val Polcevera, è un documento storico interessantissimo
sotto molti punti di vista.
L'iscrizione testimonia del modo di operare del Senato di Roma e del
governo centrale romano nelle questioni locali, modo valido anche per
altre aree nella repubblica e poi nell'impero.
In secondo luogo abbiamo, attraverso di quella, la testimonianza della
presenza di numerose tribù' pre - romane nell'area della Liguria
centrale: Genuates, Veiturii Langanses, Cavaturines,
Odiates, Mentovines e Dectunines e del
fatto che queste realtà tribali avessero uno statuto autonomo, campi
privati e campi pubblici in condivisione e alcune esercitassero diritti
pubblici e fiscali.
Riteniamo che questa situazione tribale vada immaginata per altre aree e
moltiplicata numerose volte, almeno un migliaio di volte, allo scopo di
definire la complessità che deriva dall'estensione dell'impero.
Infine la tavola è ricchissima di etnonimi, oronimi, idronimi e toponimi
in parte ancora oggi riconoscibili: Porcobera e'
facilmente riconducibile all'attuale Polcevera, Lemuris al
Lemme, Langanses all'attuale Langasco, Mentovines
forse a Montoggio e addirittura Dectunines alla Derthona
classica, oggi Tortona.
La datazione del documento è certa, il 117 a.C., e dunque ci troviamo
nella tarda età' repubblicana.
I redattori della tavola furono due senatori, Quinto Marco Minucio e
Quinto Rufo, che avevano ricevuto in Roma una delegazione di Langenses
formata da Moco Meticano e Plauco Peliano (che possiedono nomi e
patronimi inequivocabilmente non latini, ma latinizzati, e certamente di
origine ligure).
Il provvedimento di legge stabilisce la positura di numerosi cippi di
confine tra le aree di pertinenza dei Genuati e quelle dei Veiturii
Langanses lungo la Via Postumia, il corso del Polcevera e
soprattutto nelle aree degli alti pascoli appenninici e stabilisce
ammende per coloro che d'ora innanzi non rispetteranno questi confini
nell'attività di pascolo e di raccolta.
Quel che viene descritta nella tavola è un'immagine dello stato romano
molto meno centralizzata di quanto solitamente si immagina; il
Senato, in questo frangente, dimostra una notevole conoscenza della
realtà ligure e del territorio e delega alle situazioni istituzionali
locali l'amministrazione concreta della controversia.
Ma non solo e ancora di più, nello stato romano appare chiaro un
aggancio alle realtà presistenti alla conquista; le realtà tribali
paiono possedere un contenuto giuridico di fronte allo stato e si
presentano come istituzioni collettive perfettamente legali, in grado,
infatti di produrre una delegazione, provocare una risposta del Senato e
un provvedimento amministrativo concordato tra le parti.
Per di più i Langenses sono investiti del vectigal,
della tassa sul passaggio delle merci e dei carri che le portano, che
certamente è in parte destinato al finanziamento della manutenzione
della via Postumia nell'alta val Polcevera.
L'iscrizione si sviluppa per quarantasei righe che cerchiamo di
riprodurre qui sotto nel loro ordine originale.
Q(uintus) M(arcus) Minucieis Q(uinti) f(ilius)
Rufeis de controversieis inter
Genuateis et Veiturios in re praesente cognoverunt et coram inter eos
controvosias composeiverunt
et qua lege agrum possiderent et qua fineis fierent dixserunt eos fineis
facere terminosque statui iuserunt ubei ea facta essent Romam coram
venire iouserunt Romae coram sententiam ex senati consulto
dixerunt Eidib(us) Decemb(ribus) L(ucio) Caecilio Q(uinti) f(ilio)
Q(uinto) Muucio Q(uinti) f(ilio) co(n)s(ulibus) qua ager privatus
casteli Vituriorum est quem agrum eos vendere heredemque
sequi licet is ager vectigal(is) nei siet Langatium fineis agri privati
ab rivo infimo qui oritur ab fontei in Mannicelo ad flovium
edem ibi terminus stat inde flovio suso vorsum in
flovium Lemurim inde flovio Lemuri susum usque ad rivom
Comberane(am)
inde rivo Comberanea susum usque ad comvalem Caeptiemam ibi termina duo
stant circum viam Postumiam ex eis terminis recta
regione in rivo Vendupale ex rivo Vindupale in flovium Neviascam
inde dorsum fl(o)vio Neviasca in flovium Procoberam inde
flovio Procoberam deorsum usque ad rivom Vinelascam infumum ibei
terminus stat inde sursum rivo recto Vinelesca
ibei terminus stat propter viam Postumiam inde alter trans viam
Postumiam terminus stat ex eo termino quei stat
trans viam Postumiam recta regione in fontem in Manicelum inde deorsum
rivo quei oritur ab fonte en Manicelo
ad terminum quei stat ad flovium Edem agri poplici quod Langenses
posident hisce finis videntur esse ubi comfluont
Edus et Procobera ibei terminus stat inde Ede flovio surs(o) vorsum in
montem Lemurino infumo ibei terminus
stat inde sursum vorsum iugo recto monte Lemurino ibei termin(u)s stat
inde su(r)sum iugo recto Lemurino ibi terminus
stat in monte pro cavo inde sursum iugo recto in montem Lemurinum summum
ibi terminus stat inde sursum iugo
recto in castelum quei vocitatust Alianus ibei terminus stat inde sursum
iugo recto in montem Ioventionem ibi terminus
stat inde sursum iugo recto in montem Apeninum quei vocatur Boplo ibei
terminus stat inde Apeninum iugo recto
in montem Tuledonem ibei terminus stat inde deorsum iugo recto in
flovium Veraglascam in montem Berigiemam
infumo ibi terminus stat inde sursum iugo recto in montem Prenicum
ibi terminus stat inde dorsum iugo recto in
flovium Tulelascam ibi terminus stat inde sursum iugo recto Blustiemelo
in montem Claxelum ibi terminus stat inde
deorsum in fontem Lebriemelum ibi terminus stat inde recto rivo Eniseca
in flovium Porcoberam ibi terminus stat
inde deorsum in floviom Porcoberam ubei conflovont flovi Edus et
Porcobera ibi terminus stat quem agrum poplicum
iudicamus esse eum agrum castelanos Langenses Veiturios po[si]dere
fruique videtur oportere pro eo agro
vectigal Langenses Veituris in poplicum Genuam dent in
an(n)os singulos vic(toriatos) n(ummos) CCCC sei Langenses eam pequniam
non dabunt neque satis
facient arbitratuu Genuatium quod per Genuenses mo[r]a non fiat suo
setius eam pequniam acipiant tum quod in eo agro
natum erit frumenti partem vicensumam vini partem sextam Langenses in
poplicum Genuam dare debento
in annos singolos quei intra
eos fineis agrum posedet
Genuas aut Viturius quei eorum posedeit K(alendis)
Sextil(ibus) L(ucio) Caicilio / Q(uinto) Muucio co(n)s(ulibus) eos ita
posidere colereque liceat e[i]s quei posidebunt vectigal Langensibus pro
portione dent ita uti ceteri
Langenses qui eorum in eo agro agrum posidebunt fruenturque
praeter ea in eo agro ni quis posideto nisi de maiore parte
Langensium Veituriorum sententia dum ne alium intro mitat nisi Genuatem
aut Veiturium colendi causa quei eorum
de maiore parte Langensium Veituri(or)um sententia ita non parebit is
eum agrum nei habeto nive fruimino quei
ager compascuos erit in eo agro quo minus pecus [p]ascere Genuates
Veituriosque liceat ita utei in cetera agro
Genuati compascuo ni quis prohibeto nive quis vim facito neive prohibeto
quo minus ex eo agro ligna materiamque
sumant utanturque vectigal anni primi K(alendis) Ianuari(i)s secundis
Veturis Langenses in poplicum Genuam dare
debento quod ante K(alendas) Ianuar(ias) primas Langenses fructi
sunt eruntque vectigal invitei dare
nei debento
prata quae fuerunt proxuma faenisicei L(ucio) Caecilio Q(uinto) Muucio
co(n)s(ulibus) in agro poplico quem Vituries Langenses
posident et quem Odiates et quem Dectunines et quem Cavaturineis
et quem Mentovines posident ea prata
invitis Langensibus et Odiatibus et Dectuninebus et Cavaturines et
Mentovines quem quisque eorum agrum
posidebit inviteis eis niquis sicet nive pascat nive
fruatur sei Langueses aut Odiates aut Dectunines aut Cavaturines
aut Mentovines malent in eo agro alia prata inmittere defendere sicare
id uti facere liceat dum ne ampliorem
modum pratorum habeant quam proxuma aestate habuerunt fructique sunt
Vituries quei controvorsias
Genuensium ob iniourias iudicati aut damnati sunt sei quis in vinculeis
ob eas res est eos omneis
solvei mittei leiber(are)ique Genuenses videtur oportere ante Eidus
Sextilis primas seiquoi de ea re
iniquom videbitur esse ad
nos adeant primo quoque
die et ab omnibus controversis et <b=H>ono publ(ico)
li(berentur?)
leg(ati) Moco Meticanio Meticoni f(ilius) Plaucus Peliani(o) Pelioni
f(ilius)
Testo tratto da: http://upmf-grenoble.fr/Haiti/Cours/Ak/Negotia/Minuciorum_CIL.html